GS.TS. Đàm Thanh Sơn: Việc cần làm nhất là tập
Trước thềm năm mới, GS.TS Đàm Thanh Sơn - giáo sư Vật lý Đại học Washington ở Seattle, Mỹ đã có cuộc trao đổi với Tia Sáng về Khoa học và Giáo dục nước nhà.
* Trước hết xin GS cho biết đôi nét về công việc hiện nay của GS?
- Là một giáo sư Vật lý tại trường, ngoài thời gian giảng dạy, tôi được tự do nghiên cứu. Tôi nghiên cứu về vật lý lý thuyết, chủ yếu là vật lý hạt cơ bản và vật lý hạt nhân, nhưng tôi cũng quan tâm đến vật lý chất rắn, thiên văn học, và các ngành vật lý khác. Nguồn tài trợ chính cho nghiên cứu của tôi là từ chính phủ liên bang Mỹ, thông qua Bộ Năng lượng.
Hiện nay tôi nghiên cứu về chất plasma quark gluon. Đây là trạng thái của vật chất ở nhiệt độ rất cao, tới hàng nghìn tỷ độ C (1.012 độ C). Trạng thái này đã từng tồn tại trong những khoảnh khắc đầu tiên của vũ trụ, và người ta đang tìm cách tái tạo lại nó trong phòng thí nghiệm. Trong quá trình tái tạo này, người ta tìm ra là chất plasma quark luôn có một tính chất rất lạ, là độ nhớt của nó rất thấp. Tôi muốn hiểu chi tiết hơn về trạng thái này, và tại sao độ nhớt lại thấp.
* Vậy trong hoàn cảnh Việt Nam, phải chăng trước mắt ta nên tập trung phát triển vật lý lý thuyết, đến khi có một hạt nhân vật lý lý thuyết mạnh và có đủ điều kiện về kinh tế, ta có thể bắt đầu đầu tư vào nghiên cứu thực nghiệm?
- Con đường này nghe có vẻ rất hấp dẫn. Tiếc thay, vấn đề không đơn giản như vậy. Để giải thích, tôi phải nói thêm về công việc của một nhà vật lý lý thuyết.
Một nhà nghiên cứu giỏi trong ngành vật lý lý thuyết phải biết những kiến thức cơ bản về vật lý hiện đại, như cơ học lượng tử, vật lý thống kê. Tuy nhiên, có kiến thức không chưa đủ, điều quan trọng hơn là phải "đánh hơi" được ở đâu ta có thể tìm ra những quy luật mới của tự nhiên. Một nhà vật lý lý thuyết cần có hai kỹ năng: một là kỹ năng tính toán, tức là có thể làm các phép tính dài mà không bị nhầm lẫn, và thứ hai là biết được những vấn đề nào là vấn đề quan trọng để tiến hành tính toán. Kỹ năng thứ nhất có thể luyện được, kỹ năng thứ hai đòi hỏi nhiều kinh nghiệm, và không phải ai cũng có được. Làm sao để biết được vấn đề gì là quan trọng, vấn đề gì không?
Điểm then chốt là ở chỗ này: vật lý là một khoa học thực nghiệm. Vấn đề quan trọng là các vấn đề có quan hệ trực tiếp đến thế giới tự nhiên. Một nhà vật lý lý thuyết giỏi là một người biết hiện trạng của vật lý thực nghiệm: Những tiên đoán nào của lý thuyết có thể kiểm tra được bằng thực nghiệm? Những kết quả thực nghiệm nào đang đòi hỏi lý thuyết giải thích? Một nhà lý thuyết không những phải biết các kết quả công bố trên báo chí, mà phải biết sàng lọc: kết quả nào đáng tin, kết quả nào không? Bởi vì có nhiều kết quả thực nghiệm sau một thời gian lại hóa ra là sai.
Một ví dụ là việc khám phá ra hạt Theta+.
Làm sao nhà vật lý lý thuyết có thể chọn lọc được trong một mớ bòng bong, kết quả thực nghiệm nào là đáng tin cậy, kết quả nào khả nghi? Để làm được việc này, những người làm lý thuyết phải dựa vào một đội ngũ các cộng tác viên, đồng nghiệp, trong đó có những đồng nghiệp trực tiếp làm thực nghiệm. Qua họ, các nhà vật lý lý thuyết sẽ có được những thông tin chính thức, bán chính thức, thậm chí cả tin đồn (ví dụ, "nghe nói ở A người ta đang định kiểm tra lại thí nghiệm của B..."). Trong khoa học, cái máy điện thoại cũng là một công cụ nghiên cứu lợi hại.
Như vậy, nếu Việt Nam chỉ theo đuổi vật lý lý thuyết trong tình trạng không có các nhà vật lý thực nghiệm hỗ trợ thì các nhà vật lý lý thuyết sẽ rất khó khăn trong việc định hướng nghiên cứu. Có thể một số người có được liên hệ với các đồng nghiệp của mình ở nước ngoài, nhưng số người đó chắc sẽ là thiểu số. Ngoài ra, không có vật lý thực nghiệm làm "keo dính" họ chắc sẽ làm việc đơn lẻ, rời rạc (thường tinh thần cá nhân chủ nghĩa của các nhà vật lý lý thuyết rất cao!) không tạo nên được một cơ sở để phát triển lâu dài.
* Theo GS, ở Việt Nam vấn đề gì là cấp bách nhất để phát triển khoa học?
- Không ít nhà khoa học đang làm việc ở nước ngoài, rất gắn bó với đất nước, rất muốn về Việt Nam để làm việc, nhưng hiện vẫn chưa về. Vấn đề không phải là lương bổng: phần lớn những người đi theo con đường khoa học là những người không đặt lợi ích vật chất lên cao nhất (nếu không họ đã làm những ngành khác từ lâu!). Cuộc sống ở Việt Nam có rất nhiều nét hấp dẫn, và Nhà nước cũng đang quan tâm đến việc thu hút chất xám từ nước ngoài, nhưng trên hết đó là Tổ quốc, là nơi có gia đình và những người thân. Vậy tại sao họ chưa về? Theo tôi, ngoài môi trường nghiên cứu như tôi đã trình bày ở trên, còn có một số lý do khác. Ở đây tôi muốn tập trung nói về vấn đề giáo dục.
Không ai có thể phủ nhận những thành tựu to lớn của nền giáo dục Việt Nam. Từ một nước phần lớn dân số mù chữ, Việt Nam đã có một nền giáo dục phổ cập trung học. Và theo tôi, những học sinh tốt nghiệp phổ thông ở Việt Nam, ít nhất là ở những trường tốt mà tôi biết ở Hà Nội, có kiến thức sơ đẳng về khoa học không thua kém nhiều so với bạn bè cùng lứa ở các nước phát triển. Tuy nhiên, tới đại học thì khoảng cách đó trở nên rất xa.
Theo tôi, thông qua các chương trình tài trợ của Nhà nước hay nước ngoài, chúng ta đã và đang tạo điều kiện cho sinh viên được học trên đại học ở nước ngoài. Tuy nhiên, đó mới là sự hỗ trợ bước đầu về mặt tài chính. Trong lĩnh vực khoa học, ở trên lãnh thổ Việt Nam hiện chưa có một trường đại học đủ trình độ để trang bị cho sinh viên của mình những kiến thức và kỹ năng thiết yếu, và đủ uy tín để giới thiệu họ theo học trên đại học ở các trường tốt nhất trên thế giới. Trong khi đó sinh viên Trung Quốc cũng gặp rất nhiều khó khăn trong việc học tập như sinh viên Việt Nam, nhưng Trung Quốc có một số trường Đại học rất có uy tín ở nước ngoài. Ở những trường đó tập trung những sinh viên giỏi nhất của Trung Quốc. Mặc dù việc giảng dạy và nghiên cứu có hạn chế, sinh viên của các trường đó sang Mỹ vẫn có đủ khả năng theo kịp chương trình học. Và có những giáo sư ở Trung Quốc có khả năng đánh giá khách quan trình độ và hạn chế của từng sinh viên và được các giáo sư ở Mỹ tin cậy trong việc này. Do vậy tạo được bàn đạp để sinh viên Trung Quốc học lên cao ở các nước khác.
Do đó, tôi nghĩ việc cần làm nhất ở Việt Nam là tập trung xây dựng một trường Đại học thật tốt, để thu hút những sinh viên, giáo sư và các nhà nghiên cứu giỏi nhất của Việt Nam. Ngoài chức năng đào tạo, đó còn phải là một trung tâm nghiên cứu, và đồng thời đảm nhiệm việc phát triển những tài năng trẻ ở nưóc ta, tạo được uy tín của trường trên thế giới để làm bàn đạp cho những tài năng này tiến xa hơn trong khoa học.
Muốn xây dựng một trường như vậy thì phải vượt ra khỏi tâm lý dàn đều, bình quân chủ nghĩa có vẻ còn phổ biến ở Việt Nam. Tháng 10 năm 2006, bộ trưởng bộ Giáo dục và Nghiên cứu Đức đã quyết định tập trung đầu tư vào ba trường đại học "elite", không dàn đều đầu tư ra tất cả các trường như trước. Con số 3, theo tôi, có thể vẫn còn là nhiều ở quy mô Việt Nam.
* Xin cảm ơn GS.
Sưu tầm từ báo Tuổi trẻ online 15/2/07
Trước thềm năm mới, GS.TS Đàm Thanh Sơn - giáo sư Vật lý Đại học Washington ở Seattle, Mỹ đã có cuộc trao đổi với Tia Sáng về Khoa học và Giáo dục nước nhà.
* Trước hết xin GS cho biết đôi nét về công việc hiện nay của GS?
- Là một giáo sư Vật lý tại trường, ngoài thời gian giảng dạy, tôi được tự do nghiên cứu. Tôi nghiên cứu về vật lý lý thuyết, chủ yếu là vật lý hạt cơ bản và vật lý hạt nhân, nhưng tôi cũng quan tâm đến vật lý chất rắn, thiên văn học, và các ngành vật lý khác. Nguồn tài trợ chính cho nghiên cứu của tôi là từ chính phủ liên bang Mỹ, thông qua Bộ Năng lượng.
Hiện nay tôi nghiên cứu về chất plasma quark gluon. Đây là trạng thái của vật chất ở nhiệt độ rất cao, tới hàng nghìn tỷ độ C (1.012 độ C). Trạng thái này đã từng tồn tại trong những khoảnh khắc đầu tiên của vũ trụ, và người ta đang tìm cách tái tạo lại nó trong phòng thí nghiệm. Trong quá trình tái tạo này, người ta tìm ra là chất plasma quark luôn có một tính chất rất lạ, là độ nhớt của nó rất thấp. Tôi muốn hiểu chi tiết hơn về trạng thái này, và tại sao độ nhớt lại thấp.
* Vậy trong hoàn cảnh Việt Nam, phải chăng trước mắt ta nên tập trung phát triển vật lý lý thuyết, đến khi có một hạt nhân vật lý lý thuyết mạnh và có đủ điều kiện về kinh tế, ta có thể bắt đầu đầu tư vào nghiên cứu thực nghiệm?
- Con đường này nghe có vẻ rất hấp dẫn. Tiếc thay, vấn đề không đơn giản như vậy. Để giải thích, tôi phải nói thêm về công việc của một nhà vật lý lý thuyết.
Một nhà nghiên cứu giỏi trong ngành vật lý lý thuyết phải biết những kiến thức cơ bản về vật lý hiện đại, như cơ học lượng tử, vật lý thống kê. Tuy nhiên, có kiến thức không chưa đủ, điều quan trọng hơn là phải "đánh hơi" được ở đâu ta có thể tìm ra những quy luật mới của tự nhiên. Một nhà vật lý lý thuyết cần có hai kỹ năng: một là kỹ năng tính toán, tức là có thể làm các phép tính dài mà không bị nhầm lẫn, và thứ hai là biết được những vấn đề nào là vấn đề quan trọng để tiến hành tính toán. Kỹ năng thứ nhất có thể luyện được, kỹ năng thứ hai đòi hỏi nhiều kinh nghiệm, và không phải ai cũng có được. Làm sao để biết được vấn đề gì là quan trọng, vấn đề gì không?
Điểm then chốt là ở chỗ này: vật lý là một khoa học thực nghiệm. Vấn đề quan trọng là các vấn đề có quan hệ trực tiếp đến thế giới tự nhiên. Một nhà vật lý lý thuyết giỏi là một người biết hiện trạng của vật lý thực nghiệm: Những tiên đoán nào của lý thuyết có thể kiểm tra được bằng thực nghiệm? Những kết quả thực nghiệm nào đang đòi hỏi lý thuyết giải thích? Một nhà lý thuyết không những phải biết các kết quả công bố trên báo chí, mà phải biết sàng lọc: kết quả nào đáng tin, kết quả nào không? Bởi vì có nhiều kết quả thực nghiệm sau một thời gian lại hóa ra là sai.
Một ví dụ là việc khám phá ra hạt Theta+.
Làm sao nhà vật lý lý thuyết có thể chọn lọc được trong một mớ bòng bong, kết quả thực nghiệm nào là đáng tin cậy, kết quả nào khả nghi? Để làm được việc này, những người làm lý thuyết phải dựa vào một đội ngũ các cộng tác viên, đồng nghiệp, trong đó có những đồng nghiệp trực tiếp làm thực nghiệm. Qua họ, các nhà vật lý lý thuyết sẽ có được những thông tin chính thức, bán chính thức, thậm chí cả tin đồn (ví dụ, "nghe nói ở A người ta đang định kiểm tra lại thí nghiệm của B..."). Trong khoa học, cái máy điện thoại cũng là một công cụ nghiên cứu lợi hại.
Như vậy, nếu Việt Nam chỉ theo đuổi vật lý lý thuyết trong tình trạng không có các nhà vật lý thực nghiệm hỗ trợ thì các nhà vật lý lý thuyết sẽ rất khó khăn trong việc định hướng nghiên cứu. Có thể một số người có được liên hệ với các đồng nghiệp của mình ở nước ngoài, nhưng số người đó chắc sẽ là thiểu số. Ngoài ra, không có vật lý thực nghiệm làm "keo dính" họ chắc sẽ làm việc đơn lẻ, rời rạc (thường tinh thần cá nhân chủ nghĩa của các nhà vật lý lý thuyết rất cao!) không tạo nên được một cơ sở để phát triển lâu dài.
* Theo GS, ở Việt Nam vấn đề gì là cấp bách nhất để phát triển khoa học?
- Không ít nhà khoa học đang làm việc ở nước ngoài, rất gắn bó với đất nước, rất muốn về Việt Nam để làm việc, nhưng hiện vẫn chưa về. Vấn đề không phải là lương bổng: phần lớn những người đi theo con đường khoa học là những người không đặt lợi ích vật chất lên cao nhất (nếu không họ đã làm những ngành khác từ lâu!). Cuộc sống ở Việt Nam có rất nhiều nét hấp dẫn, và Nhà nước cũng đang quan tâm đến việc thu hút chất xám từ nước ngoài, nhưng trên hết đó là Tổ quốc, là nơi có gia đình và những người thân. Vậy tại sao họ chưa về? Theo tôi, ngoài môi trường nghiên cứu như tôi đã trình bày ở trên, còn có một số lý do khác. Ở đây tôi muốn tập trung nói về vấn đề giáo dục.
Không ai có thể phủ nhận những thành tựu to lớn của nền giáo dục Việt Nam. Từ một nước phần lớn dân số mù chữ, Việt Nam đã có một nền giáo dục phổ cập trung học. Và theo tôi, những học sinh tốt nghiệp phổ thông ở Việt Nam, ít nhất là ở những trường tốt mà tôi biết ở Hà Nội, có kiến thức sơ đẳng về khoa học không thua kém nhiều so với bạn bè cùng lứa ở các nước phát triển. Tuy nhiên, tới đại học thì khoảng cách đó trở nên rất xa.
Theo tôi, thông qua các chương trình tài trợ của Nhà nước hay nước ngoài, chúng ta đã và đang tạo điều kiện cho sinh viên được học trên đại học ở nước ngoài. Tuy nhiên, đó mới là sự hỗ trợ bước đầu về mặt tài chính. Trong lĩnh vực khoa học, ở trên lãnh thổ Việt Nam hiện chưa có một trường đại học đủ trình độ để trang bị cho sinh viên của mình những kiến thức và kỹ năng thiết yếu, và đủ uy tín để giới thiệu họ theo học trên đại học ở các trường tốt nhất trên thế giới. Trong khi đó sinh viên Trung Quốc cũng gặp rất nhiều khó khăn trong việc học tập như sinh viên Việt Nam, nhưng Trung Quốc có một số trường Đại học rất có uy tín ở nước ngoài. Ở những trường đó tập trung những sinh viên giỏi nhất của Trung Quốc. Mặc dù việc giảng dạy và nghiên cứu có hạn chế, sinh viên của các trường đó sang Mỹ vẫn có đủ khả năng theo kịp chương trình học. Và có những giáo sư ở Trung Quốc có khả năng đánh giá khách quan trình độ và hạn chế của từng sinh viên và được các giáo sư ở Mỹ tin cậy trong việc này. Do vậy tạo được bàn đạp để sinh viên Trung Quốc học lên cao ở các nước khác.
Do đó, tôi nghĩ việc cần làm nhất ở Việt Nam là tập trung xây dựng một trường Đại học thật tốt, để thu hút những sinh viên, giáo sư và các nhà nghiên cứu giỏi nhất của Việt Nam. Ngoài chức năng đào tạo, đó còn phải là một trung tâm nghiên cứu, và đồng thời đảm nhiệm việc phát triển những tài năng trẻ ở nưóc ta, tạo được uy tín của trường trên thế giới để làm bàn đạp cho những tài năng này tiến xa hơn trong khoa học.
Muốn xây dựng một trường như vậy thì phải vượt ra khỏi tâm lý dàn đều, bình quân chủ nghĩa có vẻ còn phổ biến ở Việt Nam. Tháng 10 năm 2006, bộ trưởng bộ Giáo dục và Nghiên cứu Đức đã quyết định tập trung đầu tư vào ba trường đại học "elite", không dàn đều đầu tư ra tất cả các trường như trước. Con số 3, theo tôi, có thể vẫn còn là nhiều ở quy mô Việt Nam.
* Xin cảm ơn GS.
Sưu tầm từ báo Tuổi trẻ online 15/2/07
